W ostatnim czasie pojawiło się mnóstwo pytań i wątpliwości dotyczących skuteczności produktów do dezynfekcji rąk i właściwego stężenia alkoholu w takich recepturach. Sporo jest też dezinformacji wokół tego tematu, dlatego omawiamy naukowe fakty, chcąc przyczynić się do usunięcia mitów choćby z przestrzeni internetu.
Autor: Łukasz Rychlicki
Co działa w produkcie do dezynfekcji rąk?
Najczęściej zarówno w płynach jak i żelach do dezynfekcji stosuje się jeden z dwóch rodzajów alkoholu: alkohol etylowy (etanol) lub alkohol izopropylowy (izopropanol), które są skuteczne w dezynfekcji. Alkohol metylowy (metanol) wykazuje znacznie mniejszą skuteczność i nie jest stosowany.
Preferowany jest alkohol etylowy jako bardziej bezpieczny, alkohol izopropylowy stosowany na skórę w większych ilościach może być natomiast toksyczny (1).
Co to jest stężenie alkoholu i czym się różni od stężenia alkoholu w produkcie?
Łatwo jest tu o pomyłkę. Do produkcji środków do dezynfekcji stosuje się albo 70% albo 96% alkohol denaturowany (skażony substancją uniemożliwiającą spożycie). W całej recepturze taki surowiec jest tylko jednym elementem. W popularnych antybakteryjnych żelach kosmetycznych do rąk skład jest uzupełniany o wodę, zagęstnik oraz w dobrych recepturach składniki zabezpieczające skórę przed mocno wysuszającym działaniem alkoholu. W produkcie finalnym stężenie alkoholu jest wtedy niższe niż stężenie zastosowanego alkoholu jako surowca.
W jakich stężeniach działa alkohol etylowy?
Skuteczność roztworu alkoholu etylowego zależy od stężenia w miejscu kontaktu z drobnoustrojem. Efekt dezynfekcji pojawia się od 30% stężenia i powyżej. Skuteczność jest różna w zależności od tego, czy mówimy o bakteriach, sporach bakterii, wirusach, grzybach czy pasożytach. Poniżej 50% stężenia skuteczność spada, czyli produkt nie zabija niektórych typów bardziej odpornych drobnoustrojów. Największa skuteczność rozumiana jako działanie na jak największą ilość drobnoustrojów jest w przedziale od 60-80%, taki przedział jest wymagany w produktach tzw. biobójczych o najszerszym możliwym spektrum działania (2). Warto natomiast pamiętać, że spory bakterii są odporne na alkohol, dużą odpornością wykazują się również niektóre szczepy bakterii i wirusów bez otoczki jak np. wirus zapalenia wątroby typu A lub Polio. – Rys. (4)
W jakim stężeniu alkohol etylowy działa na SARS-CoV.2. (koronawirus)?
Zgodnie z badaniami nad skutecznością alkoholu etylowego na różne drobnoustroje (3), stężenie powyżej 42,6% unieszkodliwia wirusy otoczkowe takie jak SARS-Corona, MERS, herpes simplex 1 i 2, Zika, wirusy grypy typu A, Ebola i inne w czasie do 30 sekund. Wirusy tego typu wykazują dużą wrażliwość na działanie środków dezynfekcyjnych.
W jaki sposób działa alkohol etylowy w dezynfekcji?
Głównym mechanizmem działania alkoholu etylowego jest zniszczenie struktury fosfolipidowej otoczki wirusa (to działanie podobne do rozpuszczania tłustych plam alkoholem) i denaturacja białek RNA czyli zniszczenie nośnika informacji wewnątrz wirusa. Drugim mechanizmem jest zmiana przepuszczalności błony komórkowej ze względu na wysokie ciśnienie osmotyczne roztworu alkoholowego, które jest najwyższe przy stężeniu 70%. Czyli przy tym stężeniu najwyższa jest skuteczność pokonywania ściany komórkowej drobnoustroju i w efekcie szybsze jego unieszkodliwienie. (4)
Czy czas kontaktu alkoholu z drobnoustrojem jest ważny?
Tak. Większość bakterii i wirusów (głównie tych lipofilnych czyli z otoczką lipidową jak SARS-CoV.2) poddaje się dosyć szybko, ale nie wszystkie. 30 sekund wcierania produktu do dezynfekcji w dłonie to zdecydowanie dobra praktyka. Preparat w formie żelu wchłania się wolniej, co w tej sytuacji jest korzystane. Niemniej są drobnoustroje, które wymagają więcej czasu, np. w warunkach polowych (w lesie, na biwaku, w ogrodzie), gdzie ilość bakterii jest większa, wtedy warto powtórzyć operację nawet kilkukrotnie.
Czy dezynfekcja wystarczy i nie muszę już myć rąk?
Nie, to są dwa niezależne działania. Produkt do dezynfekcji odkaża, ale nie zmywa. Bez względu na stosowanie produktu do dezynfekcji należy również myć ręce, gdy mamy dostęp do bieżącej wody. Działanie produktu do dezynfekcji jest chwilowe i pozwala usunąć z powierzchni rąk drobnoustroje w danej chwili, niemniej czystość rąk i zmycie zanieczyszczeń jest równie ważne, należy więc traktować te czynności jako stosowane zamiennie. Warto dodać, że mycie rąk mydłem również niszczy fosfolipidową otoczkę wirusa przez substancje powierzchniowo czynne na podobnej zasadzie jak usuwanie tłustych plam z tkaniny podczas prania. Ręce należy myć bardzo dokładnie również przez minimum 30 sekund.
Jak długotrwałe stosowanie produktu z alkoholem etylowym wpływa na skórę?
Alkohol etylowy tak jak niszczy otoczkę lipidową wirusa, tak samo usuwa zewnętrzną, ochronną lipidową warstwę na skórze, co paradoksalnie może narażać skórę na kolejne zakażenia i podrażnienia. Warto wspomnieć ponownie o wysokim ciśnieniu osmotycznym (o którym wyżej) i o mechanizmie wspomagającym wchłanianie różnych substancji, które wykazuje alkohol etylowy. Oznacza to tak samo większe wchłanianie substancji niekorzystnych dla skóry, jak i pielęgnacyjnych składników czynnych np. z receptur żelowych.
Jaki produkt dezynfekujący wybrać?
W warunkach wysokiego zagrożenia wieloma drobnoustrojami, gdzie czasu jest mało a szerokie działanie biobójcze jest konieczne, np. w przypadku lekarzy wchodzących na blok operacyjny, stosowany jest płyn do dezynfekcji o stężeniu 65-80%. W warunkach biurowych czy miejskich sprawdzi się natomiast produkt w formie żelu ok. 50%, który ponadto zawiera substancje łagodzące i ochronne, ograniczające niekorzystne działanie alkoholu (5). Wskazane jest oczywiście regularne mycie rąk mydłem, gdy jest taka możliwość oraz stosowanie dobrych nawilżających kremów do rąk z odżywczymi składnikami, np. masłem shea.
BiBLIOGRAFIA:
(1) A comparison of the absorption and metabolism of isopropyl alcohol by oral, dermal and inhalation routes. Martinez TT, Jaeger RW, deCastro FJ, Thompson MW, Hamilton MF Veterinary and Human Toxicology, 01 Jun 1986, 28(3):233-236, PMID: 3727356
(2) Chemical Disinfectants, Guideline for Disinfection and Sterilization in Healthcare Facilities (2008), CDC (Center for Disease Control)
(3) Efficacy of ethanol against viruses in hand disinfection, G. Kampf, University Medicine Greifswald, Institute for Hygiene and Environmental Medicine, Greifswald, Germany, Journal of Hospital Infection 98 (2018) 331e338
(4) Oddziaływanie związków dezynfekcyjnych na komórki bakteryjne w kontekście bezpieczeństwa higieny i zdrowia publicznego – Disinfectants – bacterial cells interactions in the view of hygiene and public health
Marta Książczyk *1, Eva Krzyżewska *2, Bożena Futoma-Kołoch *1, Gabriela Bugla-Płoskońska *1 – *1 Zakład Mikrobiologii, Instytut Genetyki i Mikrobiologii, Uniwersytet Wrocławski, *2 Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN im. Ludwika Hirszfelda, we Wrocławiu, Postepy Hig Med Dosw (online), 2015; 69: 1042-1055 e-ISSN 1732-2693
(5) Emollients in a propanol-based hand rub can significantly decrease irritant contact dermatitis. Kampf G., Wigger-Alberti W, Schoder V, Wilhelm KP, Contact Dermatitis. 2005 Dec;53(6):344-9.
